Prof. Dr. Koço Bihiku - A history of Albanian Literature

History of Albanian Literature by Prof. Dr. Koco Bihiku - 1 -


History of Albanian Literature by Prof. Dr. Koco Bihiku - 2 -

Jorgjia Filçe -Truja ne 80-vjetorin e lindjes

Jorgjia Filçe Truja (1907-1994) u lind në qytetin e Korçёs më 20 janar 1907. Deri tani, si vit i lindjes se Jorgjia Filçe Trujes eshte konsideruar viti 1909, por ne baze te nje çertifikate te gjetur nga familiaret ne gjuhen turke, vertetohet se artistia ka lindur ne 20 janar 1907.

Jorgjia Filçe Truja, Lola Gjoka, Maria Kraja, Tefta Tashko Koço

Studioi nё Konservatorin "Santa Сеcilia" të Rоmёs në vitet 1927-1932.
Jorgjia ka dhënë koncerte në vitet 30-50, kа qёnё njё ndër pedagoget e Institutit femёror "Nana Mbretёreshё" nё Tiranё, nismëtaret e hapjes së Liceut Artistik, Akademisё sё Arteve, ku kreu detyren e pedagoges së kanos dhe dirigjimit.
Ajo perfaqeson një nga figurat me te spikatur a tё këngëtareve lirikё ne Shqipёri.
Truja ka interpretuar ne disa opera si dhe ka vene skenë si regjisore mjaft vepra.

Një shkëndijëzë qё ndezi një flakë

Revista "Nentori", n. 12 - 1989, Zana Bihiku

Ме rastin e 80-vjetorit të lindjes sё Artistes së Popullit Jorgjia Tru­ja, nё një nga mjediset e Teatrit tё Operës dhe Baletit u organizua një mbrëmje jubilare.
Merrnin pjesë punonjës të institucioneve kulturore e artistike, artistë, kompozitorë, këngëtarë, studentë të Institutit të Lartë të Arteve e të ftuar të tjerë.
Ndodheshin edhe anëtari i Byrosë Politike dhe sekretar i Komitetit Qendror të Partisë, shoku Foto Çami, kandidati i Вуrоsё Politike të Kоmitetit Qendror të Partisë dhe se­kretar i parё i Komitetit të Partisë të rrethit, shoku Pirro Kondi, anëtarja e Komitetit Qendror të Partisë dhe kryetare е Këshillit të Përgjithshëm tё FDSH-së Nexhmije Hoxha, ministëri, sekretari i Përgjithshёm i Këshillit të Ministrave Enver Halili, kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve Dritëro Agolli e shokë të tjerë.
Mbrëmjen e hapi sekretari i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve Feim Ibraimi.
Në mes entuzíazmit të të pranishmëve, рërshëndetjen që udhëheqësi i dashur i Partisë dhe i popullit shoku Ramiz Alia i dërgoi Artistes sё Popullit Jorgjia Truja me rastin e 80-vjetorit të lindjes së saj, e lexoi anëtari i Komitetit Qendror të Partisë Anastas Kondo.
Ndër të tjera në përshëndetje thuhej: “Ishit shumë e re kur iu kushtuat interpretimit të këngës së mrekullueshme të popullit tonë. Në zërin tuaj të ëmbël e aq tё përpunuar, ajo tingëlloi me tërë vlerat e ѕаj. Prandaj fituat respektin dhe mirënjohjen е gjithë artdashësve. Tek ju, artistja dhe luftëtarja e së resë kanë qenë dhe janë gjithnjë bаshkë. Populli e Partia veprimtarinë tuaj artistike dhe shoqërore e çmojnё si njё pasuri mе shumë vlere. Kёngëtarët e rinj kanë shumë ç'të mësojnë nga shkolla juaj e interpretimit të artit të popullit”.
Fjalën e rastit e mbajti Artisti i Popullit Mustafa Krantja.
Në mbrëmje u treguan kujtime nga jeta e veprimtaria e Jorgjia Trujës. Kryetari i Komitetit të Kulturës dhe Arteve Alfred Uçi i dorëzoi artistes urdhërin “Naim Frashë­ri” të Klasit të Parë, dhënë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor. Artistja e Popullit Jorgjia Truja falënderoi Partinë për nderin që i bëri dhe shokun Ramiz Alia рër përshëndetjen shumë tё ngrohtë qе i dërgoi dhe premtoi se nuk do të rreshtë së punuari рёr zhvillimin e mëtejshëm të artit dhe kulturës sonë socialiste.

Jorgjia Filçe Truja, Lola Gjoka e Tefta Tashko Koço në vitet 30-të

Si tërë artistët e vërtetë, të cilët jetën iа kushtojnë artit dhe përhapjes së tij, dhe Artistja e Popullit Jorgjia Truja bën pjesë në atё рlеjаdё artistësh e letrarësh, të cilët të frymëzuar nga da­shuria për atdheun e shtypur dhe të robëruar, si dhe nga pasioni pёr artin, me аnё të këngëve, pjesëve muzikore, vjershave dhe tregimeve, pikturave dhe skulpturave mbajtën gjallë e çuan tё tej atë art qё populli kishte krijuar e ruajtur me fanatizëm brez pas brezi, si shprehje e ekzistencës dhe individualitetit të tij kombëtar.

Vajzat e Institutit Nena Mbretereshe

Po t'i hedhësh një vështrim të përgjithshëm tё gjithë akti­vitetit e veprimtarisë së kësaj artisteje pioniere, 13 vjetët e parë të punës si pedagoge pranë Institutit Femëror të Tiranës duken si njё periudhë kalimtare, në krahasim me аtё qё vjen pas, por ро të futesh nё detaje të këtij aktiviteti të zhvilluar në rrethanat historike të paraçlirimit, njihesh me fakte që tregojnë përpjekje serioze, punë këmbëngulëse, pasioni i së cilës depërtoi thellё në zemrat е “kordeleve të kuqe”, aq sa ruhet i freskët ende sot, megjithëse kanë kaluar kaq vjet. Qëllimi që ajo i vuri vetes kur erdhi nga studimet në vitin 1932, ishte qё të mos i shërbente një grupi të vogël njerëzish të privilegjuar, që përmblidheshin në “oborrin mbretëror”, ftesë të cilën e hodhi poshtë, рог t'i shërbente popullit të saj, i cili megjithëse i zhytur në errësirë е padije, priste shpëtim.
Jorgjia, e para mësuese muzike e Institutit Femëror të Tiranës, filloi punën me gëzim me nxënëset, të cilat e donin shumë e që për herë të parë mësonin alfabetin muzikor e këngë të ndryshme. Mungesa e teksteve dhe programeve shkollore рёг muzikën, e detyroi mësuesen e re t'i hartojë vetë ato, duke zgjedhur dhe seleksionuar tekste të ndryshme muzikore, teorike ,dhe praktike. Duke parë dëshirën e vajzave për të kënduar e vallëzuar, ajo krijoi grupin artistik me sektorët përkatës të teatrit, ba­letin dhe korin, i cili përbëhej prej afro 60-70 vetësh. Mësimi i korit, që drejtonte ajo, bëhej dy herё në javë, jashtë orëve të mësimit; aty mësoheshin këngë patriotike, popullore, si dhe tipe te ndryshme romancash korale.
Një vëmendje të veçantë i kushtoi tërheqjes sa mё të madhe të nxënëseve në këto grupe artistike. “Ende sot tё çudit fakti, - na thotë Jorgjia Truja, - se si nuk mungonte ndonjë nga vajzat nё këto prova, të cilat në fund tё fundit ishin jashtë programit mësimor”. Edukimi muzikor në këtë Institut ishte i plotë, bëhej solfezhi, i cili ishte i ndarë në orët teorike dhe në ato praktike, si dhe kori, i cili ishte një ushtrim shumë i vlefshëm. Pikërisht me krijimin e këtij kori lidhet dhe fillimi i traditës së bukur të koncerteve të fundit të vitit, ku organizoheshin festat shkollore.

Pianistja Lola Gjoka

Kёtо festa bashkë me shfaqjet teatrare që jepeshin nga “Shkolla Teknike” përbënin shfaqjet e vetme, nё gjithë kuptimin e fjalës, në gytetin e Tiranës. Ме një рunё këmbëngulëse e të vazhdueshme nga ana e mësueses, duke u dhënë kurajo e duke u forcuar besimin në vetvete, punë së cilës iu përgjigj dhe vullneti dhe pasioni i vajzave, u arrit të jepet e para shfaqje, e cilа u prit me entuziazën. Ja se ç'shkruhet nё një kronikë kulturore të vitit 1933: «Mbrëmë, përsëri përpara një publiku të përbërë prej familjesh të vajzave dhe prej simpatizuesish të shumtë të kësaj shkolle, u zhvillua një shfaqje muzikore-teatrore, mе një program tё pasur, në oborrin e konviktit. Këngët, koret e vajzave, koncertet me violina dhe piano të drejtuara nga artistja shqiptare Zonjusha Filçe, tërhoqën sa e sа herë admirimin dhe duartrokitjet е zjarrta të pubikut.»
Vlera e kësaj shfaqjeje nuk qëndronte vetëm me rëndësinë që ajo paraqiti për atë kohë, si program muzikor, por nё radhë të рarё, рer faktin se njerëzit përparimtarë раnё tё realizuar në të dëshirën që në skenë të dilte vajza shqiptare.
Një vit mё vonë, me mbylljen e të gjitha shkollave private, në Institut u rrit si numri i nxënësve, ashtu dhe ai i pedagogëve. Ardhja e Lola Gjokës për pianon dhe baletin, Ahmet Gashit dhe Zaharia Ramës për violinë dhe, tё pas, Maria Krajës, solli qё veprimtaria artistike të ngrihet për nga niveli artistik; gjithashtu dhe numri i shfaqjeve u rrit, duke iu përgjigjur kështu kërkesave tё vazhdueshme të publikut.



Jorgjia Filçe Truja ne 80-vjetorin e lindjes nga Zana Bihiku -

Në pushimet para e pas buke, në mbrëmje e kurdoherë në kohe të 1irë, të mbledhura grupe-grupe, vajzat këndonin këngë pat­riotike mе tekste nga Asdreni, Mihal Grameno, Hil Mosi etj., kënge popullore, si “Vajza e valëve”, “Dallëndyshja е vogël”, “Dyzet kollonata” etj., si dhe pjesë nga repertori klasik përparimtar, nga Verdi, Rosini etj. Një rol të rëndësishëm në edukimin ideo­-estetik luajtën dhe pjesët teatrore nga autorët përparimtarë, të cilët për shkak të pengesave qё nxirrte qeveria, nuk е patën të lehtë tё shfaqeshin. Nëpërmjet pjesëve të ndryshme, si “Hanko Halla” e Ali Asllanit, “Një garë në familje”, “Zonja Ingra e Ostrotit”, “Princesha Iris”, “Festa e Gjyshes” etj., ku J. Truja paraqitet një organizatore, përkthyese dhe regisore e aftë, ato sollën në skenë luftën kundër zakoneve prapanike, luftën për ngritjen dhe forcirnin e personalitetit të gruas, duke e kthyer kështu Institutin në vatër të emancipimit të femrës shqiptare.
Ndërmjet të tjerash, në përshëndetjen drejtuar Artistes sё Popullit Jorgjia Truja me rastin e 70-vjetorit të lindjes, shoqja Nexhmije Hoxha shkruan: “Unё ruaj kujtimet mё të bukura që nga vitet kur jemi njohur, brenda mureve tё shkollës sonë, Institutit Femëror të Tiranës. Ju jam shumë mirënjohëse për punën tuaj të palodhur për edukimin tonё estetik nëpërmjet mësimeve të muzikës e shfaqjeve artistike nё vitet e rinisë sonë. Miqësia jonë u mbrujt veçanërisht në ato vite të vështira të Luftës Nacionalçlirimtare, kur zëri juaj i bukur bash­kohej mе atë të të rejave antifashiste е revolucionare dhe kum­bonte si kushtrim: “Për lirinë e mëmëdheut!”
Kjo jetë e pasur artistike ndikoi në rritjen e vetedijes shoqërore të nxënëseve, të cilat në fund të viteve 30 kishin rënë në kontakt dhe me literaturën revolucionare që qarkullonte fshehurazi: ato me vete kishin dhe mësuesen e korit, e сilа kishte ndikuar drejt- përdrejt në zgjimin e tyre me këngët е pjesët muzikore, ku i këndohej lirisë dhe atdheut.
Рёr aktivitetin që filloi të rritej me përmasa të mëdha, qeveria e atëhershme mori një varg masash, të cilat gjetën një rezistencë të vendosur nga kolektivi i Institu­tit. Duke u brumosur dhe duke u kalitur nga dita në ditë me ndje­njat patriotike, nxënëset u lidhën gjithnjë e mё shumë me jetën politike dhe shoqërore tё vendit. Ishin pikërisht ato, që ashtu si gjithë populli shqiptar, duke ndier rrezikun e pushtimit fashist, kënduan dhe recituan vargjet e bukura shqiptare në koncertin е 2 prillit 1939, në kuadrin е “Javës pleqërishte” dhe mё pas manifestuan nëpër rrugёt e Tiranës kundër politikës tradhtare të Ahmet Zogut. Si një manifestim artistik dhe patriotik, kjo mbrëmje ishte një fryt i gjithë përpjekjeve dhe mundit për inkuadrimin e vajzës shqiptare në lëvizjen e gjerë që kishte përfshirë vendin tоne.
Por erdhi 7 prilli dhe bashkë me të dhe këmba е pushtuesit italian. Ме kaq mbaruan edhe festat shkollore të Institutit Femëror të Tiranës, të cilat instruktorët qё hynë në shkollë u munduan t'i kthejnë në shfaqje të devocionit të rinisë shqiptare ndaj Italisë fashiste, qëllim të cilit ata nuk ia arritën.
Si një nga përkrahëset dhe nxitëset e protestave të nxënëseve, Jorgjisë i hiqet e drejta рёг të dhënë mësimin e muzikës dhe ngarkohet të japë lëndët e historisë dhe gjeografisë për klasat e para fillore, një fakt ky që ishte shumë kuptimplot.
Megjithate lidhjet me nxënëset e saj ajo nuk i shkëputi, filloi t'u mësonte kënget partizane, tё cilat sapo kishin filluar të buçitnin në male. Shumë nga vajzat e këtij Instituti lanë shkollën dhe u rreshtuan në çetat e brigadat partizane, duke u bёrё heroina të pavdekshme, ndermjet të cilave Margarita Tutulani, Shejnaze Juka, Ramize Gjebrea, Penelopi Pirro etj.
Kënga e tyre në malet dhe fushat e Shqipërisë mori tashmë një kuptim mё të plotë e mё të fuqishëm, duke ngri­tur реshё zemrat e luftëtarëve të lirisë.

Lola Gjoka e Jorgjia Truja ne teatrin e Bukureshtit-1949

Megjithëse vetëm pas çlirimit të Atdheut iu hap horizont i рlоtё mundësive dhe vlerave të saj ideo-profesionale si soprano lirike, regjisore apo pedagoge zëri në Institutin e Larte te Arteve dhe ne Liceun Artistik, periudha 13-vjeçare, kur Jorgjia Truja paraqitet si një luftëtare për perparim kulturor, që bashkoi dashurinë e madhe per atdheun e popullin me dashurine për artin duke përdorur kengen si arme për zgjimin ne popull te ndjenjave te dashurisë për atdheun, do te mbetet si preludi i gjithë veprimtarisë së saj, prandaj edhe sot mbas disa dhjetëvjecarëve, figura e saj mbetet e freskët, e dashur dhe е respektuar.

Palokë Kurti - Artist i frymezuar nga kenga e popullit te tij

Gazeta “Dita Informacion”, 23 janar 1994

Muzika eshte gjuhe рёr nje popull, ajo i ka rrenjet thelle ne shekuj, vite е dekada, nё perpjekје, mundime dhe gezime; eshte е lidhur me çdo nuance te jetes;  eshte е veshur me historine popullit qe е mbart, me ndjenjat dhe mendimet е tij, per t'u spikatur dhe рёr tё mbetur gjithnje origjinale.
Dhe shqiptari е deshi muziken, lindi vete dhe me pas е krijoi рёr ta lidhur pazgjidhshmerisht me ngjarjet me tё rendesishme tё jetes se tij, me festat, dasmat, lindjet dhe vajet. Nder shekuj, brez pas brezi аi i dha afshin е shpirtit poet, e mbushi me temperamentin е tij, duke е kthyer keshtu nё shprehje tё egzistences dhe individualitetit tё tij kombetar.
Shqiptari nuk е ndau kengen nga vetja, е ruajti pastertine е saj me xhelozine е nje te dashuruari, е mblodhi dhe е qendisi me lotet е mjerimit e tё dhimbies, por dhe tё shpreses рёr nje dite me tё bukur. Brezat е krijuan, е kenduan, е percollen nga njeri shekull ne tjetrin, ashtu tё pashkruar nё asnje vend per t’ia trasheguar pastaj brezit tё kultivuesve tё saj, tё cilet do t'a ngrinin nё cilesine е nje arti profesionist. Ishin pikerisht ata qe paten fatin tё lindnin dhe tё jetonin nё kohet kur nocioni i ndergjegjes kombetare filloi tё depertonte gjeresisht jo vetem ne popull, por dhe nё letersi е arte.

Palok Kurti nga Pjerin Sheldija

Kompozitori dhe muzikanti i pare qe dha sinjalin е lindjes se artit tё ri tё kultivuar shqiptar eshte Palok Kurti (1860-1920), i cili me ane tё krijimeve, perpunimeve е aranzhimeve tё kengeve popullore, kryesisht qytetare, vuri gurin е pare nё themelimin е evolucionit tё formave tё vjetra dhe tё reja tё muzikes ѕё kultivuar shqiptare. Маdhёѕhtіа е figures se Palok Kurtit konsiton nё gjeresine е interesave tё tij artistike, pa i ndare nё asnje çast ato me patriotizmin, ndjenje e cila e pershkon si nje lajtmotiv gjithe veprimtarine е tij.
Тrе qene drejtimet me tё rendesishme tё veprimtarise se tij artistike: dirigjent i orkestrave frymore, perpunues i kengeve popullore dhe kompozitor.
Por le tё flasim pak рёr jeten dhe рёr formimin е tij si artist.

Gazeta “Dita Informacion”, 23 janar 1994

Palok Kurti, mesimet е para tё muzikes i mori nё mjediset е ahengut tё njohur shkodran dhe nga At Тоmmаso Меrkоѕ, franceskani i njohur nё Shkoder me emrin Pater Toma. Ne aftesite e Palokes se ri ky prift i nderuar dhe muzikant i flakte, shihte drejtuesin е bandes muzikore tё qytetit, рёr tё cilen u impenjua tё organizonte.
Bashkё me nje numёr veglash muzikore qe solli nga Napoli, ne vitin 1877, Pater Toma fton dhe mjeshtrin italian Giovanni Cаnalе, i cili u mor seriozisht, рёr disa vite me edukimin muzikor tё Palokes, duke i mesuar pianon dhe disa instrumenta frymore. Ne vitin 1878, nen drejtimin е ро ketij mjeshtri, u krijua е para orkester frymore е qytetit tё Shkodres е nё fund tё fundit е te gjithe Shqiperise, ngjarje kjo qe perkoi dhe me krijimin е Lidhjes Shqiptare tё Prizrenit. 18-vjeçari Palok Kurti, do tё ishte nje nder te 31 orkestrantet е ketij formacioni muzikor.

Dy vjet me vone, ne vitin 1880, drejtimi i saj kalon ne duart е virtuozit tё trombonit, Palok Kurti, i cili u dallua nder tё tjeret edhe рёr aftesite drejtuese dhe organizuese.
Ме “Dаullеn” е tij (siç u be i njohur ne popull), Palok Kurti jepete koncerte ne publik tё hapur, nё fillim nje here nё muaj е pak nga pak, me konsolidimin е orketres, u arrit tё jepeshin dhe koncerte çdo jave. Кёshtu dalja е kesaj orkestre frymore çdo tё diele nё lulishten е qytetit, ishte рёr kohen, nje nga evenimentet rne tё rendesishme kulturore. Fillimisht repertori ishte i kufizuar, keshtu qe Palek. Kurti, iu vu punes рёr krijimin е nje repertori tё posaçem рёr orkestren е tij.
Pikerisht ketij qёllimi do t’i sherbenin dhe ndertimi i dy potpurive me kenge shkodrane “Аrgёtіme muzikore tё stergjysherve tane” (1890-1900). Per ndertimin е materialit muzikor tё kesaj vepre, kompozitori u mbeshtet kryesisht ne kengen qytetare shkodrane, е veçanerisht nё ate instrumentale. Duke i seleksionuar, aranzhuar dhe perpunuar per orkester frymore dhe me pas, pastaj duke i ekzekutuar, Palok Kurti synoi jo vetem tё perhapte e te propagandonte kengen popullore shqiptare nё popull, por edhe ta spastronte ate vete nga elementet е tepert - rezultat i ndikimit tё drejteperdrejte tё formave dhe toneve orientale, te cilat ndiheshin dukshem nё ahengun shkodran. Ne keto potpuri, trajtimi i kenges popullore shkodrane i eshte nenshtruar nje  perpunimi tё vertete me pretendime artistike. Sidomos ne potpurine nr. I, shihen dhe tendenca krijuese nga ana е autorit.
Per keto aresye, Palok Kurti, eshte i pari muzikant, i cili duke shpetuar nga humbja traditen popullore, е mblodhi аtё, е vuri nё note, е ekzekutoi, duke hodhur keshtu, bazat е krijimit tё artit tё kultivuar shqiptar.
Aktivitetin si drejtues i bandave frymore, ai е zhvilloi neper formacione tё ndryshme muzikore shkodrane, me banden e Раtёr Тоmёѕ, me banden e Popullit dhe ate te Institutit Tregetar, e cila kishte nje trupe prej pesedhjete orkestrantesh.
Si drejtues dhe krijues i formacioneve korale, permendim ate tё Kishes Françeskane, Меѕhёѕ se Madhe, tё Kiѕhёѕ Ortodokse shkodrane, formazioni koral i se ciles, pati jehone ne kohen е vet.
Do ta linim tё paplote figuren е Palok Kurtit, pa folur рёr krijimtarine е tij si kompozitor. Кrіјuеѕ i me shume se 17 kengeve popullore, ai solli ndryshime rrenjesore ne muziken е ahengut shkodran. E pikerisht, tiparet е saj tё reja, perbejne edhe vete drejtimin е ri qe muzika shqiptare mori nё Periudhen е Rilindjes Kombetare dhe nё аtё tё mevonshme, tё Pavаrёѕіѕё.
Ме cilesine е rapsodit, poetit dhe kengetarit tё apasionuar tё kenges popullore shkodrane, Palok Kurti arriti qe nuancat me tё holla te kesaj kenge t'i misheroje nё menyre tё persosur nё krijimet е tij tё pavdekshme:  marshin “Bashkimi i Shqipërisë” më 1881 kushtuar Lidhjes Shqiptare të Prizrenit ,“Маrѕhallah bukurise sate”, “Та dish, ta dіѕh”, “Per mue paska kene kismet”, “Kаrајfіl tё zgiodha”, ”Kur fillon drita me dale”, “Te due, moj te due”, “Karajfili i kuq si gjaku” etj.,  kenge tё cilat, nё gojen е kengetares Marie Kraja, do tё arrinin majat me tё larta tё krijimeve popullore shqiptare.
I ndikuar nga format е reja tё muzikes evropiane, Palok Kurti shkroi vepra tё tilla si: kuadrilja “Saksi im”, polka рёr klarinete “Dаllёndуѕhја”, marshin “Тurqіt nё Маqеdоnі” etj.
Persa i perket muzikes liturgjike, mё tё njohurat qe ai shkroi jane: “Меѕhа рёr nder tё Shen Ndout”, “Litani” etj.
Gjithashtu, Paloke Kurti pershtati рёr formacion orkestral pjese nga literatura boterore, nga “Тrоvаtоrе”, nga “Ballo me maska”, “Norma” etj.
Raporti i vazhdueshem i Palok Kurtit me historine e kohes nё tё cilen jetoi, shpjegon dhe faktin qe vepra е tij mundi t'i rezistoje kohes dhe tё vije deri nё dita tona. Krijimet me tё rendesishme tё ketij kompozitori, pa dyshim dhane sinjalin е nisjes se nje periudhe tё arte рёr historine е muzikes shqiptare. Gjithashtu, me veprimtarine e tij, Palok Kurti i hapi rrugёn bashkekohesve dhe pasardhesve te tij. Pasuria dhe larmia е vepres se tij zё pa dyshim nje vend tё nderuar nё historine е muzikes shqiptare.
Zana Bihiku

Tonin Guraziu: "..Muri i Berlinit tim me ne fund ra.."

Interviste me pianistin e pare shqiptar Tonin Guraziu

- Gazeta "Dita Informacion", 30 janar 1994

87-vjeçar, dhe me аnё tё njё çеlёsi të stermadh, si ato tё tipit të vjеtёr, z. Tonin Guraziu mё hap derën: “Ah je ti, eja, eja, po ku ke humbur?» dhe pa mё lënë kohë që tё shpjegohem, mё thotё nё koridor: “Mё duket se dhe per mua rinisi jeta, eja, se kam gjëra tё reja...».
Sytë e tij plot shkëlqim dhe shpresë binin aq nё kontrast me dhomëzën e tij tё еrrёt e të zуmtё, me pak orendi, të сilat ishin po aq të lashta sa dhe vetë dhimbja e vetmia e tij. Nje radio të tipit të vjetër dhe një kalendar i vitit 1960.. Ndoshta për tё jeta ndаli pikërisht këtu, në vitet e lavdisë së tij por dhe tё fatkeqësive te tij.

Po kush është Тоnin Guraziu?!
Тё vjetrit me siguri që nuk e kanë harruar pianistin, pedagogun dhe koncertmaestrin e pasionuar, ndërkohë qё mund tё tё pyеsin: «Pse gjallë ështe Tonin Guraziu ?»
I lindur nё Shkodër në vitin 1908 nga njё familje tregtari, Tonin Guraziu vendoset nё 1912 nё Itali, ku kreu shkollën fillore. I mrekulluar nga arti italian dhe nga koncertet pianistike që mundi tё ndiqte së bashku me familjen e tij, Tonin Guraziu dha shenjat e para te tаlentit, рёr t'u lidhur kështu mе muzikën, në një dashuri të përjetshme, е cila nuk do ta tradhëtonte kurrë. Pasi u diplomua në Akademinë mbretërore tё Bolonjës, në vitin 1931, ai kthehet nё Shqipëri, ku do tё nisё dhe serinë e koncerteve të раrа që dо të shënonin nisjen e veprimtarisë së brezit tё pare tё artistëve profesionistë shqiptarë.

Tonin Guraziu ёshtё koncertmaestri i vënieve tё para nё skenё të veprave operistike, krijuesi i katedrës së рiаnоs pranё Liceut Artistik nё Tiranё dhe pranё Institutit tё Lartё tё Arteve, duke nxjerrë kuadro qё sot janё në karierë ndёr tё cilёt, Margarita Kristidhi, Robert Radoja, Alqi Kаreco, Lili Tafaj etj.

"Msojeni kohen mos t'hajn bit e vet"... Letra e fundit e baritonit Luke Kaçaj

Ne vitin 1991, pas nje bisede te gjate me baritonin Luke Kaçaj, e cila u kurorezua me artikullin tim "Drite-hijet e nje karriere", te botuar ne 25 prill 1991 tek gazeta Republika, e pyeta profesorin:

- “Nëqoftëse do t'ju ftonin tё interpretoni ndonjë rol, а do të pranonit?”.
   Profesor Luka, me një buzëqeshje, ku shprehej gjithë përvoja e tij jetësore, vuajtjet dhe ironia, mu përgjegj:
- «Nëqoftëse kushtet, në të cilat jetoj do tё ndryshojnë, them se mund të jap akoma...»

Profesor Luka kishte te drejte ne ironine e tij... Fill pas ardhjes se demokracise, artikulli im ishte i pari qe guxoj te rihabilitonte figuren e shquar te baritonit shqiptar. Por personalisht kisha edhe nje shprese: Atekohe profesor Luka ishte ende i ri, 65 vjeç dhe zeri i tij ishte plotesisht ne forme. Shpresoja qe rikujtimi i figures se Tij do te shkundete autoritetet shqiptare e veçanerisht ato muzikore, do te bente te mundur rikthimin e tij ne skene. Por... askush nuk u kujtua per te!!!

... Profesor Luka kishte patur te drejte kur ironizoi pyetjen time!!! - Zana Bihiku, 2010

Per kete aresye ribotoj letren e Tij te fundit: "Msojeni kohen mos t'hajn bit e vet!!"

Letra i drejtohet në adresë Armando Nicoletti-t, të cilin e qujnë dishepull i Lin Delisë. Kush e njeh do të thotë se është plotësisht një përcaktim i drejtë. Ajo është nisur me datë 11.01.97 nga Shkodra dhe ka mbritur me 17.01.97 në Atrodoco. Është një letër ambigue. Është një letër ngushëllimi ndër dy krahët. Me mirësjellje ai ngushëllon babin e Giuseppe Grasit dhe me keqardhje i tregon atyre se ka nevojë të ngushëllohet për jetën e tij të vështirë e që nuk ka më shpresë në Shqipëri.

Dritë-hijet e një karriere - Kushtuar baritonit Luke Kaçaj

Gazeta "Republika", 25 prill 1991

Nga mugëtira e kohëve të shkuara, si një rezonancë e jehonës dikur triumfatore, ndihet akoma zëri aq i thellë e i ngrohtë i njërit prej këngëtarëve mё të shquar shqiptarë të të gjysmës së dytё të shekullit XХ, baritonit Luk Kaçaj. Në kujtesën e shumkujt, emri i tij ka mbetur si i lёпё mënjanë, dhe kjo, jo sepse fama e tij nuk la ato gjurmё të pashlyeshme tek çdonjëri qe e admiroi dhe е duartrokiti me zjarr në skenat tona dhe ato tё huaja, por sepse koha, e mbarsur mе paragjykimet e saj, u mundua ta shuante këtë еmёг nga kujtesa njerëzore: Luk Kaçaj!

Sa vite kanë kaluar!... Çudi, vijnë momente që të rifreskojnë kujtesën në skutat mё të fjetuгa të saj! Po ku ka genë gjithë këto vite? - pyesin ata që e kanë njohur. Тё tjerë, që nuk kanë arritur ta shohin në skеnën e shfaqjes thonë: - Kush është ky kengëtar qe s’e kemi dëgjuar ndonjëherë as për emër e që s’e kemi parë ndonjëherë në skenë..?! Jua them unë se kush është: 

Luk Kaçaj, është interpretuesi i dhjetëra arieve, romancave, këngëve popullore dhe baladave epiko-legjendare. Lukë Kaçaj është ai që tronditi skenat mе të mëdha të Bashkimit Sovietik, Polonisë, Çekoslovakisë, Gjermanisë, Bulgarisë, Hungarisë etj.

Në shtetet e ndryshme ku debutoi, ai u quajt "Shaljapini i ri shqiptar".

Ne vitin 1953, në festivalin е Dytë të Rinisë që u mbajt në Bukuresht, me interpretimin e aries së Filipit nga opera “Don Karlos” e Verdit, zëri i tij dhe fama u perhapen në të gjithë Evropën - ketu Kaçaj fitoi dhe çmimin e dyte ndërkombëtar të Festivalit.

Më pas, në vitin 1955, në konkurimin e Balshoj Teatrit të Moskës, Luka, ndërmjet 170 këngëtarëve konkurues, arriti të fitojë vendin e katërt, duke lënë pas vetes këngëtarë me përvojë të gjatë skenike e me emër.

Në nëntor të vitit 1958, me rastin e afrimit të festës së çlirimit, dega e Balshoj Teatrit të Moskës dha operan “Berberi i Seviljes” të Mozartit me pjesëmarrjen e artisteve shqiptarë dhe rusë. Ndërmjet të tjerash, redaktori i gazetës së këtij Teatri shkruante kështu për Lukën në rolin mё të preferuar të tij, atë tё Don Ваzilios: «Tek ai, ne раmё baritonin e mrekulluеshëm dhe artistin e shkëlqyeshëm».

Lukë Kaçaj në filmin “Dasma”

Pаs tre vjetësh, рёг merita tё veçanta në fushën e intepretimit dhe të propagandimit të artit shqiptar, Luk Каçаj, 36-vjeçar, nderohej me titullin «Аrtist i Merituar».

Në turnetë e shumta që bëri jashtë shtetit, Luken e lakmuan dhe u munduan t’a blejne tri herë, por ai nuk pranoi. «Nuk kа artist në botë që mos dojë vendin e vet», - nа thotë Luka. Gjithmonë indiferent ndaj ofertave, ndaj jetës aventureske е ndaj раrasë që i ofronin, ai adhuronte  çdo  pëllëmbë të vendit të tij, këngët e vallet me tё cilat ishte rritur e ushqyer, adhuronte pеdagogët e tij të mëdhenj: Martin Gjokën, Filip Mazrekun, Fan Nolin, Konicën, Fishtën etj., figura të cilat nuk mungoi kurrë t'i bënte të njohura ndër të tjerë. E ku mё bukur e mё madhërishëm se në gojën e Lukës mund të tingëllojne vargjet mahnitëse të poezive të Fishtës: «I dëbuemi”, «Gjuha Shqipe» etj. Kur reciton, Luka duket sikur e humbet sensin e botës е tё kohës, duke të imponuar në mёnyrën e tij.

Ме interpretimet e veta, Luka рёгjetoi figura të mëdha të artit operistik shqiptar e të huaj, që nga opera e parë shqiptare “Mrika”, “Pranvera” e Tish Daisë e deri tek “Traviata”, “Ivan Susanin”, “Jolanda”, “Pagliaci”, Berberi i Seviljes”, “Aleko”, “Eugjen Onjegin”, “Rigoleto”. etj.

Тё shumta qenë dhe cilësimet për zërin e tij të kulluar e plot forcë, qё kur këndon “piano” i ngjan një deti të thellë, të pafundë e madhështor, e kur këndon «forte», i ngjan një deti të fuqishëm e me stuhi, herë të ashpër e here ledhatues, që tё përfѕhin tё tërin e të trondit me potencën e pazakontë të shpirtit tё tij artist, me ngyrën aq të mbyllur që zotëгon vokali i tij Por nuk është vetëm zeri сilёsi e tij. Lukë Kаçаj të mahniste me mёnyrën aq të veçantë e individuale të interрrеtimit, me lojën ekspresive skenike, me kujtesën e saktë, temperamentin shpërthyes dhe përqëndrimin total ndaj rolit, të cilit i jepte gjithëçka ç’kishte në vehte. Këngëtar po aq sa edhe aktor, në punën me rolin nisej nga e brendshmja tek е jashtmja, nga të kënduarit shprehës e veprues, ku shfaqej figura dhe karakteri real i personazhit, veprimi dhe gjendja dramatike e tij e deri tek realizimi i shprehjes skenike, karakterit të mimikës, grimit, plastikës, të gjitha këto përligjura muzikalisht.

Personaliteti artistic i baritonit Luk Kaçajt rreshtohet ndër ata artistë që bënë ероkё e lanë gjurmë tё pashlуeshme, duke humbur sensin e kohës. Admiruеsit e tij janë ë shumtë, duke nisur nga studentët shqiptarë që në ato vite studionin në Rusi, Bulgari etj, për të gjithë ata që patën fatin t’i pregni me dorë sukseset e tij, duke vazhduar pastaj me artistët e artëdashësit shqiptarë të cilët e duartгokitën me zjarr е deri tek dirigjentët, pianistët, regjisorët operistikë, orkestrantët e këngëtarët e huaj, të cilët komunikuan me të në skenat e shfaqjes.

Megjithatë, pati dhe qarqe të caktuara qё u treguan të ftohtë ndaj sukseseve artistike të Lukës. Duke mos u bërë përshtypje sakrifikimi i tij, filluan t'í ngjisin epitete apo formulime nga mё tё çuditshmet e pa kuptim... “agjitacion propagandë”, “veprimtari armiqësore për tё përmbysur pushtetin рорullоr”…

Рог ç'ishin këto? Ai tradhtar? Antipatriot? Armik?! Oh, jo, asnjë nga këto, Luka ishte artist me gjithë kuptimin e fjalës, qё aspironte çlirimin e artit dhe аrtistit nga zinxhirët ideologjikë e politikë qё ро e shtrëngonin nga dita nё ditë, ai ishte kundër atyre ulje-ngritjeve politike, që u pasqyruan qartë dhe dhimbshëm me tё ashtuquajturim “revolucion kulturor” tё vitit 1966, i cili konsistoi në ndalimin е shfaqjes sё veprave të huaja, megjithëse ato i përkisnin literaturës përparimtare. I vënë përpara alternativës sё vetme рёг të kënduar këngët e masave, Luka preferoi mё mirë të shkonte pedagog nё Institutin e Lartë të Arteve.

Ргоpagandоnte Fishtën?! Por Fishta ishte i madh, si të mos e donte. Luka sikur humbiste dhе shkri­hej i tëri nё vargjet e tij të perkryera. Luka arriti t'i recitonte vargjet e Fishtës edhe hetuesve të tij, për t'u provuar se sa i madh ishte ky poet, se sa kornbëtar ishte.

Por ishte tepër vonë!!

Тё gjítha këto “mëkate” е “faje të rënda” mjaftonin e tepronin рёг ta zhdukur nga skena këngëtarin e për ta kyçur në burg. 5 vjet! Luka nuk e uli asnjëherë kokën dhe nuk i ndryshoi mendimet e tij, dëshirat e pikëpamjet.

Hija e zеzë е 5 vjetëve burg do ta ndiqte kudo që të shkonte.

Megjіthëѕе ekzistonte i ashtuquajturi «rehabilitim», kjo nuk e ndihmoi aspak për të gjetur punë. Këngëtari i shquar detyrohet tё futet hamall në një ndërmarrje fruta-perimesh, për ëё fituar bukën e gojës. Çfагё ironie!! Në tё njëjtën kohë kur skena shqiptare kishte аq nevojë për basë e kur shkolla e kantos për pedagogë të aftë dhe me eksperiencë skenike, Lukës i jepe­shin përgjigje të thata: “Вёmё sa mundëm”, “S'varet nga ne kjo punë”, арo përgjigjet e drejtorisë së Institutit të Lartë të Arteve: “Jeni i рapërshtatshёm рёr tё edukuar brezin e ri” (!) Çudi! Por, a nuk është student i Lukës, basi tashmë i njohur Frano Lufi?!

  * * *

Tashmë - 1991 - Luka, 65-vjeçar, jeton i vetëm në shtëpinë е tij, me një pension shumë tё ulët. Тё vetmet kënaqësi të jetës së tij janë kujtimet, një radio e vjetër, harmoniumi gati 150-vjeçar dhe sё fundi studentët, mе të cilët ben mësime.

Gjatë seancave të mësimit me studentët e Institutit të Lartë të Arteve, kur jep ndonjë shembull muzikor, zeri i Lukës kumbon ро aq po­tent, i pastër e i thellë, sa të duket se nuk i ka ndier vitet e vështira që kanë kaluar!

Мё në fund të bisedës, një pyetje i bëj artistit: “Nëqoftëse do t'ju ftonin tё interpretoni ndonjë rol, а do të pranonit?”.
Profesor Luka, me një buzëqeshje, ku shprehet gjithë përvoja jetësore, gjithë vuajtjet dhe ironia, mё përgjigjet: «Nëqoftëse kushtet, në të cilat jetoj do tё ndryshojnë, them se mund të jap akoma...»

Zana Bihiku, Prill, 1991

Fjalim i mbajtur nga Fan S. Noli në Parlamanetin Shqiptar në 1924

E para - Anarkia fetare: Katër fe të ndryshme që nuk kanë zënë rrënjë në zemrën e një populli pagan.

E dyta - Anarkia sociale: Këtu s’ka as klasë bejlerësh, as klasë bujqësh, as klasëburzhuazie. Këtu bujku është më bejse beu dhe beu më bujk se bujku. Kemi një shembull të bukur për partinë popullore e cila mbahet sot në fuqi prej bejlerëve nga oxhakët më të vjetër, kurse anatarët e saj lëvdohen se kanë shpëtuar prej bejlerëve.

E treta - Anarkia morale: Këtu qeni nuk e njeh të zonë, këtu karakteret dobësohen, qullosen dhe ndërrojnë formë e ngjyrë dita me ditë si në kaleidoskop. Këtu ambicjet janë pa fre e pa kufi, këtu i padituri i di të gjitha dhe i pazoti është i zoti për të gjitha.

E katërta - Anarkia patriotike: Këtu brenda një dite si me magji tradhëtori bëhet patriot dhe patrioti tradhëtor. Këtu shohim përpara syve tanë të kapërdisen si patriotë të mëdhej ata që kanë luftuar për harfet dhe për flamurin e babës, që kanë djegur Shqipërinë e Mesme ose ata që janë puthur me andartet e i kanë ndihmuar shenjtërojnë anëe mbanë Toskërinë. Këtu si më thoshte një mik është më mirë që njeriu të jetë tradhëtor e të shikojë interesat e tij sepse kështu do të jetë i sigurtë që të nesërmen do të prokllamohet patriot i madh.

E pesta - Anarkia e idealeve: Këtu idealet e shtrembëra, të errëta e të mumifikuara të Fanarit e të Buhares përfyten e përleshen në një luftë për jetë a vdekje me idealet më të gjalla më elegante e më të nderitshme të Perëndimit. Na mungojnë vetëm idealet e antropofagëve. Po për të zënë vendin e tyre kemi kolltukofagët, krimba të verdhë me kokë të zezë, që rriten me plagët e infektuara të Shqipërisë në lëngim, këpuseh që mund ti copëtosh, por jo ti shqitësh nga trupi që kafshojnë dhe thëthijnë. Herodi tregon se në betejën navale të Salaminës, një athinas kapi një anije persiane me dorën e djathtë e s’e lëshonte, gjersa ja prenë; atëhere e kapi me dorën e mëngjër, ja prenë dhe këtë, atehere e kapi me dhëmbë e s’e lëshoj gjersa i’a prenë kokën. Sikur të ngjallej Herodi përsëri do të shikonte që kolltukofagët tanë janë më të fortë se ky trim legjendar i vjetërsisë antike. Që t’i çqitësh këta tanët nga kolltuku duhet të preç jo vetëm duart e kokën po dhe këmbët e trupin.

Parathёnie e librit - Publicistika e Nolit, 2009 - by Prof. Dr. Koço Bihiku

Nёse ende sot, studiuesit e historisё, e letёrsisё e tё politikёs shqiptare, dedikojnё studimet e tyre figurёs sё Nolit, kjo pa dyshim do tё thotё, qё Noli i ka rezistuar provimit tё madh tё kohёs, pёr tё mbetur njё nga personalitetet e rёndёsishme tё historisё sё shqiptarёve.

Fan. S. Noli

Nё personin e tij, gjejmё tё harmonizuara nё mёnyrё tё rrallё dhe tё jashtёzakonshme figurёn e politikanit dhe publicistit, poetit e pёrkthyesit, historianit dhe muzikologut.
Gjatё jetёs dhe veprimtarisё sё tij, u shqua veçanёrisht si publicist i talentuar. Falё gjykimit tё mprehtё, erudicionit te gjёrё kulturor e forcёs argumentuese, Noli trajtoi me sukses problemet kardinale tё jetёs sё shqiptarёve tё çerekut tё parё tё shek. XX.
Veprimtaria nё fushёn e publicistikёs ka lёnё gjurmё tё pashlyeshme nё historinё e fundit tё shek. XX, sepse ndikoi drejtёpёrdrejtё nё organizimin dhe evoluimin e Lёvizjes Kombёtare Shqiptare. Nё artikujt e tij, Noli goditi rreptё nga njёra anё, Turqit e Rinj, elementёt torkomanё dhe qarqet shoviniste greke, tё cilёt bёnin çmos pёr tё penguar organizimin e kryengritjes sё shqiptarёve dhe nga ana tjetёr, zhvilloi njё punё tё palodhur e gjithnjё nё rritje kundёr planeve tё Fuqive tё Mёdha e tё shteteve fqinjё, tё cilёt, nё rethanat e vёshtira dhe tё egra tё Luftёs sё Parё Botёrore, synonin tё coptonin trojet e shqiptarёve.
Njё hov tё rёndёsishёm njohu veprimatria e tij si publicist veçanёrisht pas rimёkёmbjes sё shtetit tё pavarur, nё momentin kur koha shtronte nё mёnyrё urdhёruese zgjedhjen e rrugёs, nёpёrmjet sё cilёs do tё zhvillohej e ardhmja e shtetit tё shqiptarёve. Noli ishte pёrkrahёs i vendosur i krijimit tё njё Shqipёrie tё pёrparuar, moderne e demokratike. Nё artikujt e butuar nё mjaft gazeta tё kohёs, psh. "Liria Kombёtare", "Republika", "Immigranti" etj, Noli goditi me forcё karakterin antikombёtar, antipopullor e reaksionar tё regjimit tё Zogut, fshikulloi politikёn e nёnshtrimit ndaj imperializmit italian, tregoi shtypjen dhe shfrytёzimin e padurueshёm qё hiqte vendi dhe populli, akuzoi bejlerёt çifligarё si pёrgjegjёsit kryesorё qё mbanin Shqipёrinё nё prapambetje tё gjithanёshme dhe nё padijё tё thellё.
Nё artikujt dhe shёnimet qё botoi nga viti 1925 e deri nё fillimin e viteve 30, tё cilat shёnojnё edhe kulmin e pjekurisё sё veprimtarisё sё tij si publicist demokrat, vёmёndje kryesore Noli u kushtoi edhe çёshtjeve qё lidheshin me konsolidimin e lёvizjes çlirimtare, me pёrpunimin e strategjive dhe tё detyrave qё shtroheshin pёrpara forcave demokratike pёr tё kurorёzuar fitoren e revoluzionit demokratik popullor.
Artikujt e Nolit shёnuan njё hap mjaft tё rёndёsishёm nё formimin, zhvillimin dhe pasurimin e ndёrgjegjes dhe tё vetё mendimit politik e shoqёror tё shqiptarёve. Trashёgimia publicistike e Nolit mbetet aktuale ende sot, kur forcat progresive tё vendit janё tё angazhuara pёr forcimin e shtetit ligjor, pёr evoluimin e vendit drejt rrugёs sё  demokracё, kundёr forcave regresive dhe revanshiste, nё mbrojtje tё tё drejtave dhe tё interesave tё popullit.
Aktualitetin e publicistikёs sё Nolit e gjejmё sot edhe nё pёrpjekjet drejt pёrparimit tё shtypit shqiptar pёrparimtar e demokratik. Analiza e thellё e ngjarjeve dhe e fakteve, argumentimi logjik e koherent i mendimeve, fryma e pёrgjithёsimit, aftёsia pёr tё nxjerrё pёrfundime tё rёndёsishme, ligjёrimi i gjallё, i apasionuar dhe i qartё, pёrdorimi nё mёnyrё tё gjerё i mjeteve figurative, pёrbёjnё njё pёrvojё e pasuri tё çmuar pёr punonjёsit aktualё e shtypit e tё mediave.
Figura e Nolit publist ka tёrhequr prej kohёsh vёmendjen e studiuesve tanё; janё botuar libra e studime nga Y. Zajmi, P. Tako, N. Jorgaqi, M. Kodra dhe nga autori i kёtyre radhёve, nё tё cilat janё ndriçuar aspekte tё ndryshme tё veprimtarisё sё Nolit. Ende vazhdojnё pёrpjekjet pёr tё hulumtuar aspekte mё pak tё trajtuara ose fare tё patrajtuara tё veprёs sё tij, duke shfrytёzuar tё dhёna tё reja arkivale e materiale nga shtypi i sё kaluarёs. Nё kёtё drejtim, njё ndihmesё tё çmuar kanё dhёnё mikrofilmi i plotё i gazetёs "Dielli", dhuruar prej patriotit tё njohur Anthony Athanas dhe koleksioni i plotё, gjithashtu nё mikrofilm, i gazetёs "Republika", sjellё nё Shqipёri falё pёrpjekjeve tё prof. L. Buxheli.
Libri qё po i jepet nё dorё lexuesit ёshtё rezultat i njё pune disavjeçare qё ka kryer autori pёr grumbullimin dhe studimin e trashёgimisё publicistike tё Nolit. Nё bazёn e njё lёnde tё gjёrё, nё disa raste pak e njohur, ёshtё synuar tё jepet njё karakterizim sa mё i plotё i figurёs sё Nolit publicist, i brendisё mjaft tё pasur nё ide, i evolucionit tё mendimit tё tij ideor e politik, i tipareve tё stilit mjaft origjinal. Midis tё tjerash, nё libёr ёshtё folur edhe per veprimtarinё qё zhvilloi si nismёtar dhe organizator i shtypit patriotik dhe demokratik, themelues i gazetёs "Dielli", i gazetёs "Republika" dhe i revistёs "The Adriatic Riwiev", tё cilёn e drejtoi nё gjashtё muajt e parё tё ekzistencёs sё saj.
Autorin e mban shpresa, se libri "Publicistika e Nolit" do tё ndihmojё lexuesin tё fitojё njё ide mё tё plotё rreth punёs sё madhe qё Noli zhvilloi nё lёmin e publicistikёs, e cila ndikoi drejtёpёrdrejtё zhvillimin e lёvizjes patriotike dhe demokratike dhe pasurimin e mendimit politik e shoqёror tё shqiptarёve nё çerekun e parё tё shek. XX dhe nё fillimin e viteve 30. Pa dyshim, ka ende aspekte tё pandriçuara tё krijimtarisё publicistike tё Nolit, si çёshtja e traditave nё tё cilat ёshtё mbёshtetur Noli nё punёn e tij, e vendit qё zuri midis publicistёve tё tjerё tё kohёs, çёshtja e ndikimit qё ushtroi nё zhvillimin e shtypit dhe tё publicistikёs shqiptare, çёshtja e veçorive tё stilit tё tij si polemist etj. Kёto janё edhe detyrat qё shtrohen pёrpara studiuesve tё historisё sё letёrsisё dhe tё shtypit shqiptar.

Storia della Letteratura Albanese by Prof. Dr. Koço Bihiku

A history of Albanian literature
Koço Bihiku.
Published 1980 

By "8 Nëntori" Pub. House in Tirana.

Number of pages 257 
Written in English.

Storia della Letteratura Albanese
Koço Bihiku.
Trad. Italiana,
Casa Editrice "8 Nëntori",
Tirana, 1981.

Nderim Dhimiter S.Shuteriqit by Prof. Dr. Koço Bihiku

Nderim Dhimiter S. Shuteriqit

Mbledhur dhe pergatitur nga Prof. Dr. Koco Bihiku;

Viti i botimit: 2004.
Botim i Akademise se Shkencave te Shqiperise. Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise;

Redaktore: Besa Vila.
Faqe: 160

Kjo përmbledhje artikujsh u botua në përvjetorin e parë të vdekjes së Dhimitër S. Shuteriqit dhe në prag të 90- vjetorit të lindjes së akademikut, shkencëtarit dhe shkrimtarit, që mbetet një nga personalitetet më në zë të kulturës dhe të shkencës shqiptare.

Migjeni cantore della miseria by Prof. Dr. Koço Bihiku

- Nell'ottantesimo della nascita 

 

 

Migjeni il cantore della miseria - Prof. Dr. Ko�o Bihiku

Shkatërrimi i Kishës së shek. XIII

Kisha e re Katolike në Vau Dejës

Nga Ferdinand Dervishi

Në numrin e djeshëm, gazeta Panorama publikoi historinë e shkatërrimit nga komunistët në vitin 1969, të Kishës së Shën Mërisë të Vaut të Dejës, një ndërtesë me vlera të shumta të trashëgimisë kulturore që datonte që nga shekulli i XIII, kohë kur turqit nuk kishin shkelur ende në vendin tonë. Kisha katolike, që gjendej në afërsi të kalasë së Danjës, në zonën e Shkodrës, ishte ruajtur brez pas brezi e padëmtuar dhe konsiderohej si monumenti më me vlerë i arkitekturës romanike-gotike në Shqipëri. Shkatërrimi i Kishës me dinamit, nga punëtorë të kantierit të ndërtimit të Hidrocentralit të Vaut të Dejës, shoqërohet me një reagim të ashpër të drejtuesve të Institutit të Monumenteve të Kulturës, të cilët, edhe pse vendi gjendej në pikun e luftës së komunistëve kundër fesë, kërkojnë me ngulm që çështja të hetohet dhe përgjegjësit të shkojnë para drejtësisë. Por edhe pse këmbëngulja e tyre provokon një hetim zyrtar, çështja mbyllet pa autorë konkretë dhe gjithçka mbaron me “na ishte njëherë”. Në kuadër të kësaj teme, ish-kryeministri Aleksandër Meksi, me një përvojë të gjatë pune në Institutin e Monumenteve të Kulturës, pohoi se e njihte shumë mirë këtë rast dhe se me pak fjalë kisha e rrallë u sakrifikua në kuadër të luftës që komunistët ndërmorën për çrrënjosjen e fesë. Po kështu, ish-përgjegjësi i sektorit të monumenteve mesjetare, kujton se shkatërrimi i Kishës së shekullit të XIII i është raportuar nga drejtuesit e Institutit edhe vetë Enver Hoxhës, por ai nuk ka reaguar.

Zoti Meksi, e kujtoni historinë e shkatërrimit të Kishës së Shën Mërisë të Vaut të Dejës më 1969?
E kujtoj shumë mirë, pasi unë jam marrë drejtpërdrejtë me monumentet e kësaj periudhe kohore. Unë në këtë kohë isha përgjegjësi i sektorit të monumenteve mesjetare në Institutin e Monumenteve të Kulturës dhe e dija fare mirë se çfarë përfaqësonte kjo Kishë.

Si vepruat kur mësuat për hedhjen në erë?
Na u tha se e kanë hedhur në erë. Nga Shkodra na njoftuan. Menjëherë dërguam njerëz që të bënin verifikime sepse informacioni thoshte se u hodh në erë, duke e rrafshuar me tokën. Ata që dërguam e konfirmuan lajmin. U quajt skandal dhe krim ndaj kulturës shqiptare. Ishte i vetmi monument i arkitekturës romanike-gotike në Shqipëri, tërësisht i ruajtur. Kishte edhe piktura në brendësi, të ruajtura në mënyrë fragmentare. Ndërsa arkitektura ruhej tërësisht. Që nga viti 1967 nuk funksiononte si kishë, pra kishte në derë tabelën “Monument kulture, mbrohet nga shteti”. Sepse ishte bërë një studim për ruajtjen e kishave dhe xhamive të vjetra me vlera të trashëgimisë e të kulturës. Madje kujtoj se në ndonjë rast, për të ruajtur sa më shumë objekte të vlefshme të kulturës kombëtare, edhe e “kishin tepruar” me dashje në vendosjen e tabelave “monument kulture”. Të mendosh që ata që e shkatërruan më pas ishin mburrur se e kishin hedhur në erë me shumë mjeshtëri, pa fluturuar asnjë gur në ajër, pa rrezikuar jetën e askujt. Kujtoj se vumë në dijeni, veç Ministrisë së Kulturës edhe nivelet më të larta të shtetit dhe të Partisë së Punës. Por askush nuk reagoi. Sepse ngjarja ndodhi në kulm të luftës së komunistëve kundër fesë. Njëkohësisht me hedhjen në erë të kësaj Kishe të vjetër, ka pasur edhe dëmtime të tjera objektesh fetare me vlera të rralla. U dëmtua xhamia e Kavajës, Peqinit, minaret e fundit të shekullit të XIV në Berat, Elbasan dhe Durrës. Për të gjitha këto është protestuar nga ana jonë.

Aleksander Meksi

A ruheshin nga shteti këto objekte, a ishin shpallur monumente kulture ndërkohë?
Të gjitha të ruajtura nga shteti ishin. Ato ishin pjesë e një liste të shpallur të Institutit të Monumenteve të Kulturës. Që nga viti 1948, monumentet e kulturës ishin të shpallur dhe të ruajtur. Njëkohësisht kishin tabela treguese. Seleksionimi i fundit u është bërë në vitet 1967-1970. U kryen ekspedita për të bërë dokumentacionet përkatëse. Në vitin 1971 u hartua lista përfundimtare e këtyre monumenteve, që u miratua me vendim të Kolegjiumit të Ministrisë së Arsimit. Kujtoj edhe përbërjen e komisionit të hartimit të kësaj liste, të përbërë prej pesë vetash. Kryetar ishte Koço Bihiku, zv/drejtor i Institutit të Gjuhësisë e Historisë, Aleks Buda, Profesor i historisë, Dhorka Dhramo, historiane arti, Gani Strazimiri, Drejtor i Institutit të Monumenteve dhe unë.

Si u reagua kur ju, instituti juaj, u vu në mbrojtje të kishave e xhamive të shkatërruara, si në rastin e Kishës së Shën Mërisë të Vaut të Dejës?
Na akuzuan drejtpërdrejt se kishim rënë pre e ideologjisë fetare. Madje këtë na e shqiptuan në fytyrë edhe personalitete të kohës në fusha të ndryshme të shkencave. Por nuk kishin faj se ishin të terrorizuar. Ishte vetë situata e krijuar nga shteti komunist, pasi në atë kohë ishte kulmi i fushatës në luftën kundër fesë e ideologjisë fetare dhe çdokush, që do të ngrihej në mbrojtje të kishave dhe xhamive, pavarësisht qëllimit për t’i mbrojtur për vlerat kulturore apo ato të trashëgimisë kombëtare, do të ishte i humbur.

Në një moment më treguat se këtë ngjarje, pra shkatërrimin e Kishës së shekullit të XIII e mësoi edhe Enver Hoxha. Në çfarë rrethanash dhe si reagoi?
Duhet të ketë qenë viti 1971, kur Gani Strazimiri, drejtori, i prezantoi Enver Hoxhës rreth 100 diapozitivë të monumenteve të kulturës në gjithë Shqipërinë. Kur mbërriti te rrënojat e Kishës së Shën Mërisë në Vaun e Dejës, drejtori i tha se ajo tashmë ishte kthyer në gërmadha dhe duket përmendi edhe emrat e autorëve. Duhet të ketë përmendur emrat e autorëve sepse këtë e nxjerr logjika, pasi përgjigjja e Enver Hoxhës ishte: “Sa keq që këtë dëmtim e kanë bërë njerëzit tanë”. Pra Enveri e dinte se cilët e bënë dhe këtë do ja ketë thënë drejtori Strazimiri, që pas takimit ua rrëfeu të gjithëve. Pra kur vetë kreu absolut i shtetit mori në mbrojtje shkatërruesit, kjo do të thotë se vlera e trashëgimisë kulturore shqiptare ishte në një tjetër plan, vënë përballë luftës kundër fesë.

Duhet të ketë qenë viti 1971, kur Gani Strazimiri, drejtori, i prezantoi Enver Hoxhës rreth 100 diapozitivë të monumenteve të kulturës në gjithë Shqipërinë. Kur mbërriti te rrënojat e Kishës së Shën Mërisë në Vaun e Dejës, drejtori i tha se ajo tashmë ishte kthyer në gërmadha dhe duket përmendi edhe emrat e autorëve. Duhet të ketë përmendur emrat e autorëve sepse këtë e nxjerr logjika, pasi përgjigjja e Enver Hoxhës ishte: “Sa keq që këtë dëmtim e kanë bërë njerëzit tanë”

Kisha në kartëmonedhë
Kisha e Shën Mërisë e Vaut të Dejës është stampuar edhe në kartëmonedhën e prerjes një mijë lekëshe (printimi i ri). Edhe pse Kisha tashmë nuk ekziston, imazhi i saj ruhet gjithsesi falë fotografive të shumta të bëra. Kuptohet që vlerat e saj të rralla, datimi që nga shekulli i XIII, arkitektura romanike-gotike, etj, kanë bërë që të përzgjidhet për të përfaqësuar një komb, në një prej kartëmonedhave që përdor.

30.03.2010 http://www.panorama.com.al/index.php?id=39769